Ысык-Көлдө кырк эки жыл

“Ысык-Көл кабарлары”, 24-август, Каракол. Өткөн өмүр дарегинен сөз козгоп, баарлашкан адамым -сексен жети жаштагы отставкадагы полковник Абдрахманов Тезекбай. Анын өмүрүнүн кырк эки жылы Каракол калаасында өткөн. Ал өзүнүн аркалаган кызматтары, бийик адамкерчилиги, ички дүйнөсүнүн тазалыгы, кары-жаш дебей баарыга бирдей жасаган мамилеси боюнча караколдуктардын сый урматына ээ болгон ардагерлердин бири.

1922-жылы Теэекбай аба Жамбыл областындагы Курдай районуна караштуу Карасай Баатыр айылында жарык дүйнөгө келген.

1933-жыл казак туугандарыбыэ үчүн кандай оор жыл болгонун биздин аталарыбыз жакшы билишет. Ошол жылы катуу кургакчылык болуп, айыл-кыштактарды ачкачылык каптайт. Ошондон бир аз мурда Тезекбай абанын ата-энеси Чүй районундагы Кегети айылына жер которуп келишет. Аларды түбүбүз бир эмеспи деп, кыргыэ журтчулугу койнун ачып, жылуу тосуп алышат.

Тезекбай абанын ата-энеси «Кегети» совхозунда жумушка орношуп, иштеп калышат. Совхоздо алардын жашоосу жаман болгон жок. Эн, негизгиси - тамак-аштары кенен.

… Тезекбай аба Кегетиден башталгыч мектепти бүтүргөндөн кийин “Кегети” совхозунун каражаты менен ачылган Токмоктогу мектеп-интернаттан окуп калат. Интернатта окуган үч жыл анын жашоо турмушка , эртеңки келечегине карата болгон көз карашыт өзгөрттү. «Сен жөндөм-шыгыңа жараша кесипти азыртадан тандагын» деген тарбиячылардын, мугалимдердин акыл-насаатынан улам ал жетинчи классты бүткөнөн кийин Токмоктогу айыл чарбасын механикалаштыруу техникумуна кирет. Ал кезде техникумда окуткандарга бекер тамак-аштан, кийимден тышкары стипен­дия берилүүчү экен.

Кыркынчы жылы эл аралык абалга байланыштуу техникумга мамлекеттен бөлүнүүчү акча кыскарып, студенттер тамакка 150 сомдон (ошол кездеги акча менен) төлөмөй болушат. Ошондон улам жашоо турмуштары начарлардын балдары окуусун таштап кете башташат. Тезекбай абабыз да техникумдан кетээрин билдирип, директорго арыз жазат.

-Отличниктерди кетирбейбиз. Мен сага окуудан тышкары убактында маяна төлөй турган иш таап беремин,- дейт директор жергиликтүү радио берүүнүн жетекчисине кайрылып, Тезекбайды дикторлукка орноштурат.

-Окуудан кийин бир саат жергиликтүү радио берүүдө иштей баштадым. Тийиштүү маянамды алдым. Анан стипендия менен мая­намды чогултуп, Изат энеме көйнөк сатып келип бердим: «Адам болуп, бизди багат деген ушул»- деп, жалынган сөздөрү эсимен кетпейт,-деп күлүп койду.

-Радио аркылуу сүйлөгөн сөздөрүнүздөн эсиңизде калгандарды айтсаңыз?-Суроо узаттым. Анын өңү өзгөрө түшүп: -Алаамат согуш башталганда Молотов менен Сталиндин элге кайрылуу сөзүн окудум. Миллиондордун жүрөгүн титиреткен ошол кайрылуу күнү бүгүн эсимде…

Тезекбай аба, 1941 -жылы техникумдун акыркы курсунан Советтик Армиянын катарына алынат. Меха­низация жагынан билими бар Тезек­бай аба июль, август айларында Кострома шаарындагы аскердик окуу жайдан сапердук кесипке даярдоодон өтөт. Ошондон улам чыгыш Прусеияда взводдун командири болуп душманга каршы согуш операцияларына катышат. Жаалданган душмандын чабуулун канбуугандай токтотуш үчүн түн жамынып, алар келүүчү мерчемдүү жерлерге миналарды коюшуп, жүздөгөн фашисттик солдаттарды канжуткузуп, танкаларын согуштук машиналарын жардырышат. З-Белорусс фронтундагы сапердук взводго командалык кылып, Кенигсберг шаарын бошотууга каты­шат.

1944-жылы Ленинграддагы аскердик -инженердик окуу жайында окуп, өзүбүздүн да, душмандын да ар кандай кубаттуулуктагы миналар­ды колдонуу боюнча билимин өркүндөтөт.

-Тезекбай аба саперлордун артиллеристтерден, танкистерден, жөө аскерлерден өзгөчөлүгү кандай? Деген суроомо ал мындай жооп узатты.

-Жаалданган душман жеңилип, чегинип баратканда биздин жоокерлердин чабуулун токтотуш үчүн жүздөгөн миналарын жерге жашырып кетишет. Чабуулга өтүшкөн биз­дин жоокерлерибиз, танкаларыбыз, механикалаштырылган техникаларыбыз жер менен жер болуп, «жашынып» жаткан миналарга кабылбас үчүн аларды жардырбай жок кылуу саперлордун милдети. Бул өтө кылдаттыкты, чеберчиликти талап кылат. Кичине эле жаңылыштык кетирсең жарылып, өзүңдүн гана эмес, башкалардын да өмүрүн алып кетет. Ал эми бир танканын жарылышы эмнеге турарын ойлоп көрчү душ­ман жалданып турганда… Бизден деле байкабастыктан, кылдатсыздыктан миналар жарылып, жоокерлердин өмүрлөрү кыйылган техникалар талкаланган окуялар болгон. Кайсы жерден кандай мина жатат деп, жүрөгүң опкоолжуп, бүткөн боюң титиреген согуш талаасын унутпайм го башкаларды унутсам да,-деп күрсүнүп кой­ду, адам баласы мындан ары согуш деген алааматты көрбөсүн дегендей.

-Совет элинин болоттой ширелишкен биримдиги жоокерлерибиздин каармандыгы менен, канкорлордун туусу жыгылып, миллиондордун окко учкан өмүрлөрү менен, тарых билбеген кыйроолор менен, кургабас көз жашы менен жаралган Улуу Жеңиштен кийин сапёрлор үчүн «ички согуш» бүткөн жок дейсиз. Муну кан­дай түшүнсө болот?-деп кайрадан суроо салдым. Ал ойлоно түшүп: -Сен Волгоградда болгонсуңбу?- деп мага суроо узатты.

-Болгомун. Биздин аскерлер Германиядан чыгарылгандан кийин ра­кетчик уулум Нурлан Сталинградга келип, кызмат өтөп жатканда барганбыз.

-Мамай дөбөсүн, Трактор заводун көрдүңбү?

-Көргөмүн.

-Немецтик солдаттар Мамай дөбөсүнө, заводдун айланасына, башка да маанилүү объектилерге жүздөгөн миналарды жашырып кетиптир. Ошол тымызын жаткан тилсиз «душманды» жок кылуу биздин взводго милдеттендирилген. -Ал сөзүн токтотуп, айтсамбы же айтпасамбы дегендей, мени карап алып, Сталинградга канмайданда жүрүп кол кармашкан жолдошу Тамара Алексеевна менен барганын баяндай баштады.

-Махабат дегенин-башынды байлап алган өзүнчө эле күч тура. Ошол күчкө Белоруссиянын Бобруйск шаарында 1946-жылы кабылдым. Анда мен взводдун командиримин. Тамара болсо самолёттордун учушун байкоочу атайын пунктта иштейт экен.

-И-й,анан. Тамараны көргөндө эле башыңыз айлана түштүбү?-деп тийише чымчылай суроо узаттым.

-Ох, ты. Муну кара…-деп күлүп койду.

-Анда келбетинизге келишкен офицердик формаңыз боюңузга да, оюңузга да жарашкандай көрүнгөн, жигиттиктин толуп турган курагы жыйырма төрт жашта экенсиз. Демек, Тамаранын да көңүлүнө толгон сулуулугу, жайдары мүнөзү, мээримдүү мамилеси да ошончолук болсо керек?

-Ооба, ошондой болгон:-Ал ордунан туруп, китептекчессиндеги альбомдордун эскирип калганын алып, алдыма койду. -Мында Тамара экөөбүздүн кол кармашып, бирге жашап жаткан элүү төрт жылда түшкөн сүрөттүрүбүз бар. Ошолордон бир сүрөттү кргөндө Сталинграддагы окуя эсиме түшөт, түшүмө да кирет,-деп альбомду алдына жылдырып, барактай баштады. Кадала карап калганы катардагы эле жоокердин сүрөтү. Жумуш убагында түшкөн экен. Колунда кыска саптуу өңүнө караганда кыргыз же казак.

-Бул жоокер -казак боорум эле. Бир жолу квартирабызга келип: «Агатай, ата-энеме кат жөнөттүм, «жакында барабыз» деп. Жол карашып, чыдамсыздык менен күтүп жатышкандыр. Аябай сагындым…» -Ушундай тилеги жакшы эле…

-Анан эмне болду?

-Ошол күнү взводго жаны толуктоолор келип, аларды кабыл алып жатканбыз, медсанбаттын врачы экөөбүз. Капысынан эле казак боорум энтендеп кирип келип: -Жолдош капи­тан, Тамара Алексеевна кыйналып атат, тез барбасаңыз…-дейт, башкаларга көңүл бурбай. Анын келгенинин себебин дароо түшүнгөн врач халатын да чечпей, Тезекбай абаныкына жөнөйт. Тез эле келип, өтө кый­налып калган Тамара Алексеевнанын төрөтүн кабыл алып, эне менен наристенин өмүрүн сактап калат. Ошентип, Абдрахман абанын эки жашар Людадан кийинки экинчи кызы Света Сталинградда жарык дүйнөгө келет.

-Кудай айдап, казак боорум биздикине келбегенде Тамарамдын тагдыры кандай болмок!?-Ал сөзүн токтотуп кайрадан суреттен кезун албай каргылданып, сезун улантты. -Кайран туусканым, согуш кайнап турганда окко учпай ,Улуу Жеништен кийин капысынан мина жарылып, тилегине жетпей калбадыбы…

Согуштун кан күйгөн жылдарында эки жолу душмандын огун жеген Тезекбай аба фашистерден өч алыш үчүн взводу менен миндеген мина­ларды согуш талаасынан тазалап, миңдеген жоокерлердин өмүрүн ажалдан алып калган, ондогон ишканаларды, завод-фабрикаларды кыйроодон сактап калган. Венгрияда беш жылдан ашык офицердик милдетин аткарган.

1967-жыл. Тезекбай абанын өмүрүндөгү унутулгус жыл. Ал Кыргызстанга жиберүүнү өтүнүп, Жогорку Комяндованиеге рапорт жазат. Жыйырма жети жыл Советтик Армияда командирлик милдетин кынтыксыз аткарган майор Тезекбай Абдрахмановдун өтүнүчү боюнча аны Кыргызстанга жиберет. Республиканын аскер комиссариатынын комиссары, генерал Самсалиев кабыл алып, Пржевальск шаардык аскер комиссариатынын старший жардамчысы болорун айтып, ишине ийгилик каалап узатат.

Майор чини менен келген Тезек­бай абабыз бир жылдан кийин шаар­дык аскер комисариатынын комисса­ры болуп, аскердик тартипти катуу сактагандыгы, так иштегендиги, шаардын коомдук иштерине активдүү катышып жүргөндүгү, эң негизгиси Ата Мекендин ыйыктыгын жүрөгү менен сезген, анын коопсуздугу үчүн кызмат кылуучу жаштарды тарбиялоого, келечегине багыт берүүгө аракеттенген комиссар полковниктик чин ме­нен 1973-жылы ардактуу эс алууга чыгат.

Шаардын гана эмес, областтын жетекчилигине да аткарып келген иши, уюштургучтук жөндөмдүүлүгү менен таанылган Тезекбай Абдрахмановичти Каракол шаардык кооперативдик окуу жайын жетектөөгө ишеним көрсөтүшөт.

-Менин педагогдук билимим жок. Ал эми директор деген, окуу-тарбия иштерин билбесе, окуучуларга тарбиячыларга кандай багыт берет? Деп кооптонгонун жашырбайт.

-Тартип болсо, иш болот. Сиз аскерчесидей эле коллективде тартипти сактоо менен алардын оюн да угуп, айрым маселелерди акылдашып, калыстык менен чечсениз, ишиниз жүрүп кетет. Кыскасы, биз сизге ишенебиз.

-Ошентип, жогору жактагылардын жолдомосу менен директор болуп иштеп калат.

Кийинки жылдын жаз айы. Чарбаларда койлордун кышкы төлү башталып калган. Сабак башталагандан кийин кабинетине өзү менен кошо кирген орун басары студенттердин тизмесин алдына коюп:

-Ушуларды колхозго сакманга жибергени жатабыз. Сиз кандай дейсиз?-Ап бүгүн чарбадан киши ке­лип, студенттерди алып кетерин кошумчалайт.

Тизмеге киргендер он үч-он төрт жаштагы кыздар эле. Тезекбай аба тизмеден көзүн албай:-Сакманга жыл сайын жибересиңерби?

-Жыл сайын. Чарбалардын өзүлөрүнүн кишилери жетишпей калгансып…

-Шаардын жетекчилеринин пикири кандай?

-Кол күчү жетишпей жатса, шаардыктар жардам бербегенде ким жардам берет дешет.

Жаш кыздардын кыштын какаары кетелекте сакманчылыкка барышы директорду ойлондурбай койбоду. Ал эки жумадан кийин кыздардын кандай шартта иштеп жатышкандыгын барып, көзү менен көрүүнү чечет.

Директор кыздары сакманда иш­теп жаткан чарбанын бирине эле барган күнү кар аралаш жаан жаап аткан. Кыздардын үстүндө шакшактаган жука халат. Буттарында суу бол­гон ботинка. Бири жаныдан жерге түшкөн козуну чөп-чардан тазалап, энесине эмизүү менен алектенсе , экинчиси энеси жерип эмизбей калтыраган козуну көтөрүп алып, эмне кылаарын билбей турганын үчүнчү кыз очоктун мандайында таманы ажыраган ботинкасын чечип, бутун жылытып жатканын көзү менен көрүп, зээни кейиди. Көргөндөрүн бой тартып келаткан кыз балдардын кандай шартта иштеп жатканын чарбанын жетекчилерине сөз кылган жок. Эртесинде партиянын областтык комитетинин биринчи катчысы Арстанбек Дүйшеевдин кабыл алуусунда болуп, кыздардын сакманга кан­дай шартта иштешип жаткандыгын боёктобой, болгонун болгондой айтып берет. Айыл жаштарынын кыйласы кече таптап жүргөнүн кошумчалайт, окутуучулардын атынан кыз балдарды чарбаларга айрыкча сакманга жибербөөнү өтүнөт. Ошондон улам абалга түшүнгөн биринчи катчынын буйругу менен кыздар сакманчылыктан бошотулат.

-Окутуучуларыбыздын, өзгөчө кыздарыбыздын кубанычтарын сураба. Ошондон баштап, окуу- тарбиялык иштерибизде өзгөрүүлөр боло баштады. Директор болуп, он эки жыл иштедим. Кооператив окуу жайларынын Бүткүл Союздук кароо-сынагында II орунду жеңип, СССРдин керек-жарак кооперациясынын Борбордук Союзунун отличниги болдум,- деп Тезекбай аба сыймыктана төш белгисин көрсөттү.

Теэекбай Абдрахманович жаштарга ордун бергенден кийин областтык ардагерлер Кеңешинин төрагасы, анын орун басары болуп, жыйырма бир жыл иштее менен согуш жана ооруктагы эмгек ардагерлеринин күндөлүк жашоо - турмушундагы көйгүй маселелерди чечүүдө областтык, райондук, шаардык жетекчилер, жергиликтүү органдар менен бирдикте иш жүргүзгөндүгүн да белгилеп кетсек болот.

Ак дил, эмгекчил адамдын эли үчүн, Ата-Журту үчүн абийирдүүлүк менен аткарган иши бааланбай калбайт тура. Тезекбай Абдрахманович согуштун кандуу жылдарында көрсөткөн каармандыгы үчүн эки жолу Ата Мекендик согуштун I даражадагы жана «Кызыл Жылдыз» ордендери, бир топ медалдар, эки жолу И.В.Сталиндин алкыш баракчасы, ал эми согуштан кийинки жылдардагы эмгеги үчүн Кыргыз ССР Жогорку Советинин Президиумунун Ардак грамотасы, 1997-жылы «Даңк» медалы менен сыйланган жана шаардык Кеңешке депутат, республиканын съездерине делегат болуп шайланган. Анын ушунчалык сыймыктангандыгы-делегаттар менен Улуу Манастын 1000 жылдык салтанатына, 1995-жылдын 9-майында Москвада өткөрүлгөн Жеңиш күнүнө арналган парадга катышкандыгы.

Баарлашуубуз соңуна чыгып калганда жанында альбомдогу сүрөттөрдү карап олтурган Тамара Алексеевнага бурулуп: - Экөөбүз Ысык-Көлгө келгени көлдүк меймандос, пейили кенен, ак көңүл, дили таза туугандардын урмат -сыйынан башка «сен», «мен» деген сөздү уккан жокпуз. Эми кошумчалап айтаарым мындай. Кыздарыбыз Люда, Света, Галия жана күйөбалдарыбыз, неберелерибиз: «Карылыкка моюн тосуп калдыңар. Алдыда кандай тагдырлар турганын ким билет, ошондуктан, бири-бирибизге жакын бололу» дешкенин туура көрүп, Астанага бармай болдук. Бирок, ыйык көргөн Ысык-Көлүбүз менен, Ала-Тообуз менен, дилибиз бирге болуп калган көлдүк туугандарыбыз менен коштошуу биз үчүн өтө оор болуп атат. Кайрылып көлүбүзгө, кара бактуу Каракол калаабызга келебизби… ким билет. Келе албасак да тааныштарыбызга, жалпы көлдүктөргө ачык асман, бейкут турмуш, ырыс алды ынтымак каалайбыз. “Дайыма бар болунуздар!”, - деп Тезекбай Абдрахманович каалоо-тилегин айтып: -Жалпы көлдүктөргө сүйүктүү газетам «Ысык-Көл кабарлары» аркылуу башыбызды ийип, ак дилибизден чыккан ыраазычылыгыбызды маалымдап коюуну акын, чыгаан журналист, Кыргыз Республикасынын маданиятына эмгек сиңирген ишмер, башкы редактор Эгембердиев Абдыжапардан өтүнөмүн,-деп амана-тын айтты.

Темирбек Мамбетисаев, “Ысык-Көл кабарлары”